In tenminste twee penitentiaire inrichtingen in Nederland hebben vrouwelijke (voormalig) gedetineerden te maken (gehad) met seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksueel geweld en machtsmisbruik, zo blijkt uit ervaringsverhalen van (voormalig) gedetineerde vrouwen. (Voormalig) gedetineerde vrouwen hebben hier melding van gemaakt, maar hun klachten zijn zelden of pas laat serieus genomen.[1]
Onlangs is er naar aanleiding van klachten van (voormalig) gedetineerde vrouwen in een van de penitentiaire inrichtingen (PI Nieuwersluis) onderzoek gedaan door de Inspectie Justitie en Veiligheid. Bureau Clara Wichmann neemt met instemming kennis van de reactie van de Minister van Rechtsbescherming op het inspectierapport waarin misstanden worden beschreven.[2]
We beraden ons samen met (voormalig) gedetineerde vrouwen op (juridische) vervolgstappen.
Rechten van gedetineerden
De rechten van gedetineerden zijn verankerd in verschillende wetten, internationale verdragen en standaarden waaruit verplichtingen volgen voor de Nederlandse overheid.[3] Want juist in systemen die afgesloten zijn van de buitenwereld kunnen machtsstructuren ontaarden. Het is dus van belang dat de rechten van gedetineerden in gevangenissen en detentiecentra altijd worden gewaarborgd en gerespecteerd.
Zeker voor vrouwen in detentie is het van het grootste belang dat voor hen een veilige omgeving is gewaarborgd tijdens hun verblijf in een penitentiaire inrichting.[4] Het is daarom essentieel dat er aandacht is voor de rechten van gedetineerde vrouwen en dat deze worden gerespecteerd. Penitentiaire inrichtingen voor vrouwelijke gedetineerden[5] zijn niet of onvoldoende gendersensitief. Ook moeten internationale normen worden toegepast waarbij rekening wordt gehouden met de specifieke behoeften van vrouwen.
Misstanden in Nederlandse vrouwengevangenissen
De misstanden in tenminste twee penitentiaire inrichtingen in Nederland zijn mensonterend. Vrouwelijke (voormalig) gedetineerden hebben te maken (gehad) met seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksueel geweld en machtsmisbruik. De vrouwen die hier melding van maakten werden zelden serieus genomen. In de praktijk blijkt het voor deze vrouwen zo goed als onmogelijk om meldingen van misstanden vertrouwelijk te doen.[6] Andere (voormalig )gedetineerde vrouwen geven aan dat zij deze stap überhaupt niet durven zetten uit angst voor repercussies omdat het nauwelijks mogelijk is om anoniem misstanden te melden. Het gevolg hiervan is een structureel onveilige omgeving voor gedetineerde vrouwen waarin hun rechten geschonden worden. Het onderzoek van de Inspectie Justitie en Veiligheid[7] in een van de penitentiaire inrichtingen bevestigt deze situatie. De verhalen van de vrouwen zijn te lang genegeerd, althans onvoldoende serieus genomen door de directies van de penitentiaire inrichtingen en door de Dienst Justitiële Inrichtingen, het verantwoordelijke ministerie, in casu het Ministerie van Justitie en Veiligheid, en de Staat – die een zorgplicht heeft voor deze vrouwen.
Tekortschietende medische zorg
Daarnaast schiet de medische zorg voor gedetineerde vrouwen ernstig tekort blijkt uit de ervaringsverhalen van (voormalig) gedetineerde vrouwen. De medische zorg binnen penitentiaire inrichtingen valt niet onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van VWS, maar van het ministerie van Justitie en Veiligheid. De Dienst Justitiële Inrichtingen beperkt welbewust de zorg voor gedetineerden tot zorg die noodzakelijk is. Behandelingen die uitgesteld kunnen worden tot na de detentie worden niet gegeven.[8] Dit heeft geleid tot ernstig tekortschietende zorg voor gedetineerde vrouwen. Vrouwen hebben niet of pas veel te laat de zorg gekregen die ze nodig hadden, met soms levenslange gevolgen voor hun gezondheid. De Raad van Europa heeft hierover eerder een kritische evaluatie gepresenteerd.[9]
Wat moet er gebeuren?
Bureau Clara Wichmann wil dat de vrouwen die slachtoffer zijn van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag, seksueel misbruik, machtsmisbruik en tekortschietende medische zorg binnen penitentiaire inrichtingen, erkenning krijgen voor wat hen is aangedaan. Wij pleiten daarnaast voor structurele verbeteringen in de vrouwengevangenissen en het in acht nemen van de verplichtingen die voortvloeien uit internationale en nationale wet- en regelgeving, waaronder:
- bewerkstelligen dat er duidelijkere normen komen voor gedrag van werknemers en dat deze normen uitgewerkt worden in gedragsregels die ook worden gehandhaafd en in meerdere talen aan gedetineerde vrouwen verplicht ter beschikking worden gesteld;
- invoeren van een klachtensysteem dat gedetineerde vrouwen in staat stelt anoniem (en dus veilig) klachten in te dienen;
- optimaliseren van de samenstelling van het personeel van penitentiaire instellingen voor vrouwen, waarbij bijzondere aandacht wordt gegeven aan de man/vrouw verhouding;
- verbetering van de medische zorg binnen de gevangenis.[10]
[1] Bureau Clara Wichmann kent getuigenissen van veel (voormalig) gedetineerde vrouwen. Deze vrouwen zijn veelal cliënten van Loonstein Advocaten die de belangen van (voormalig) gedetineerde vrouwen behartigt.
[2] https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2023/05/31/maatregelen-in-vrouwengevangenissen-na-inspectierapport-pi-nieuwersluis
[3] Zie onderstaande, niet uitputtende opsomming.Internationale verdragen: Europees Verdrag Rechten van de Mens, art 3 en art. 8 https://wetten.overheid.nl/BWBV0001000/2021-08-01 Optional Protocol to the Convention Against Torture (OPCAT)-verdrag, elk land dat partij is bij dit protocol verplicht zich om één of meer onafhankelijke nationale preventiemechanismen te onderhouden, aan te wijzen of op te richten ter voorkoming van foltering op nationaal niveau: Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment | OHCHR
Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, art. 10
https://wetten.overheid.nl/BWBV0001017/1979-03-11
Nationale wet- en regelgeving:
https://wetten.overheid.nl/BWBR0009709/2022-10
https://wetten.overheid.nl/BWBR0009398/2022-01-01
https://www.commissievantoezicht.nl/wetgeving/gw-dbv/ministeriele-regelingen-besluiten/ Internationale standaarden:
https://www.unodc.org/documents/justice-and-prison-reform/Nelson_Mandela_Rules-E-ebook.pdf
https://rm.coe.int/european-prison-rules-978-92-871-5982-3/16806ab9ae
[4] In Nederland worden jaarlijks ongeveer 30.00 vrouwen gedetineerd, bijna 80% van hen verblijft korter dan 3 maanden in detentie.
[5] Hieronder verstaan wij ook transvrouwen.
[6] Het algemeen klachtrecht is vastgelegd in artikel 60 Penitentiaire beginselenwet wetten.nl – Regeling – Penitentiaire beginselenwet – BWBR0009709 (overheid.nl)
[7] https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-justitie-enveiligheid/documenten/rapporten/2023/05/31/tk-bijlage-definitief-inspectierapport-pi-nieuwersluis
[8] Vademecum. Vestrekkingenpakket medische zorg van de Dienst Justitiële Inrichtingen 2023, p. 3.
[9] Report to the Government of the Netherlands on the visit to the Netherlands carried out by
the European Committee for the Prevention of Torture and inhuman or Degrading Treatment
of Punishment (CPT), Strasbourg 19 januari 2017 https://rm.coe.int/16806ebb7c
[10] Zie ook de aanbeveling van het European Committee to Prevent Torture and Inhumane Treatment, Report to the government of the Netherlands on the CPT visit to the Kingdom of the Netherlands p.53.